Er zijn in Nederland een paar plaatsen waar men een derde pinksterdag kent. Het ontstaan en de invulling van deze dag is sterk plaatsgebonden en de traditie speelt een belangrijke rol.

Op het (toen nog) eiland Walcheren bestond al lange tijd de gewoonte van boerenknechten om op derde pinksterdag met paarden bezig te zijn. Hier heeft scheepswerf de Schelde, als grootste werkgever, handig op ingespeeld. Men bepaalde dat deze dag de eerste echte vakantiedag voor het personeel werd en voor de instandhouding van het feest was dit een goede zaak. Tot op de dag van vandaag worden in een aantal plaatsen op derde pinksterdag, de wedstrijden in het ringrijden gehouden.

Op Schiermonnikoog kent men ook een derde pinksterdag. Het feest heet daar ‘Kallemooifeest’. Vanaf zaterdag tot de dinsdagavond is het feest. De best kraaiende haan van het eiland wordt ‘gestolen’ en in een afgedekte korf, boven in een paal gehangen. Met genoeg voer om de dagen door te komen, blijft hij daar vanaf de zaterdagavond hangen. Zit de haan in de boom, dan wordt er een rondedans om de “kallemooi” gemaakt. Daar mogen geen dames bij aanwezig zijn. Er wordt ‘kallemooibitter’ gedronken en na afloop wordt de Pinksterkermis geopend met een bal. Dan komen ook de vrouwen. De mannen moeten kraaien, de vrouwen tokkelen. Een feest met veel dans en muziek wat zijn afloop kent op de avond van de derde pinksterdag. De haan wordt naar beneden gehaald en teruggegeven aan de rechtmatige eigenaar; het einde van het kallemooifeest.

Helaas ziet men in de Zaanstreek de viering van deze derde pinksterdag sterk afnemen. Opvallend omdat de Zaanse derde pinksterdag landelijk toch een redelijk bekend gegeven is. Vroeger waren nagenoeg alle bedrijven gesloten. Nu sluiten alleen de vaak kleine, echte Zaanse bedrijven deze dag hun deuren. Op basisscholen krijgen de kinderen nog vrij maar het onderwijzend personeel kan zich vermaken met een studiedag. Het ‘bokkie’, de armelui’s koe die de vele grasveldjes bij de huizen kort moest houden, wordt al lang niet meer gekocht. Ook het, middels een kroegentocht per fiets,  kopen van een plaatsvervangend ‘bokkie’ in de vorm van schuimend gerstenat, wordt bijna niet meer gedaan.

Volgens de overlevering viert men op deze dag de overwinning van de Zaankanters op de Spanjaarden. In 1574 wilde Alva via de Zaanstreek, Noord Holland bezetten maar zijn leger werd verslagen door de manschappen van Diederik Sonoy. Het verhaal gaat dat dit op tweede pinksterdag gebeurde. De overwinning moest uiteraard gevierd worden en daarom zou er een derde pinksterdag in het leven geroepen zijn. Historisch gezien lijkt mij dit niet helemaal juist. De slag vond plaats op een bepaalde datum en kenmerkend voor Pasen en Pinksteren is het ontbreken van een vaste datum. De stand van de maan bepaald elk jaar de data van deze feesten en dus herdenken wij de slag bij die Zaanse Schans ieder jaar op een andere datum. Het sterke vermoeden bestaat dat er voor het kiezen van deze mogelijkheid andere gronden bestaan.

Even tussendoor:  In Venhuizen kent men, opvallend genoeg, ook een derde pinksterdag. En ook daar is de motivatie om deze dag te vieren, de overwinning op de Spanjaarden. Men is daar alleen in 1960 mee begonnen. Vermoedelijk spelen ook hier andere motieven dan de traditie een rol. Ik schrijf bewust ‘ook’ en ik hoop u duidelijk te maken waarom.

In de Zaanstreek (en dus ook Venhuizen) doet men alsof. De derde pinksterdag is een extra feestdag die bij het pinksterfeest is gekomen. Zeer waarschijnlijk is dat niet zo. Het lijkt er eerder op dat men er geen dag af heeft gedaan en de veemarkt in Purmerend kan daar een rol in hebben gespeeld. We zullen iets verder terug in de tijd moeten en ons verdiepen in de kerkelijke historie. Pinksteren is van oorsprong toch een kerkelijk feest.

Terwijl u zich klaarmaakt voor de reis naar het verleden, kan ik er een bescheiden reclame tussendoor plaatsen: 

http://www.boekenbestellen.nl/boek/wraak-kent-geen-winnaars

In de middeleeuwen was Pinksteren, naast Kerstmis en Pasen een groot kerkelijk feest. Pinksteren was de jaarlijkse afsluiting van de grote christelijke feesten en de geboorte van de kerk. Het Concilie van Elvira bepaalde dat het feest maar liefst 8 dagen moest duren. Alle arbeid was in die dagen verboden maar gedurende de jaren die volgden, constateerde men dat in deze Heilige Geestweek te veel geestrijk vocht en daarbij gepaard gaande onchristelijke praktijken, de heilige sfeer danig verpesten. In 813 besloot de (katholieke) kerk dat het daarom wel wat minder kon: drie pinksterdagen waren mooi genoeg. Dat heeft men iets meer dan 800 jaar volgehouden. Toen waren de Nederlanden overwegend protestant geworden en besloot in 1618  de (protestante) Synode van Dordrecht dat het pinksterfeest met twee dagen ook wel gevierd was. Deze uitspraak gold alleen voor het toenmalige Nederland. In Duitsland componeerde J.S. Bach, geboren in 1685, nog twee cantates voor de derde pinksterdag (BWV 175 en 184) en in het Luxemburgse Echternach houdt men, sinds de middeleeuwen, op de dinsdag na Pinksteren nog steeds de Springprocessie.

Men kan dus vaststellen dat de Zaankanters toen ze de Spanjaarden over de kling joegen, net als de rest van Nederland, al een derde pinksterdag hadden. De traditie om een ‘bokkie’ te kopen kan toen niet ontstaan zijn. De veemarkt in Purmerend dateert immers van ongeveer 1600 dus veel eerder kon men daar niet terecht. Ik vermoed dat vanaf het ontstaan van de veemarkt het bezoek vanuit de Zaanstreek een jaarlijkse gewoonte is geworden. Toen was er nog een derde pinksterdag dus dat viel mooi te combineren. Tot 1618 dus. De derde pinksterdag was, dankzij het besluit van de synode, er niet meer.

Nu kan een kerkelijke vergadering veel beslissen maar het moet wel passen met de dagelijkse werkelijkheid. De geit is echt nodig en als je inmiddels gewoon bent om op derde pinksterdag naar de veemarkt te gaan, wil je dat graag blijven doen.

Natuurlijk, de overwinning op de Spanjaarden was een gebeurtenis van formaat. Misschien heeft men dat in het begin helemaal niet jaarlijks gevierd en is deze winnende slag van stal gehaald toen die synode met het onzalige besluit kwam om de derde pinksterdag te laten vallen. Wanneer kan er dan een bokkie worden gekocht? Misschien heeft de Zaanse bevolking daarom besloten om toch een derde pinksterdag te blijven vieren met verwijzing naar die slag. Dat de herdenkingsdatum jaarlijks niet klopt met de dag van de veldslag bij de Zaanse Schans, heeft men waarschijnlijk voor lief genomen.
Feit is dat men in de Zaanstreek gemeend heeft een krijgshaftige gegeven als gedenkwaardig feit te moeten gaan zien. Toevallig op de derde pinksterdag het herdenken meer dan waard. Wat denkt zo’n synode nu wel? De Zaanse invulling van deze dag heeft een uiterst legitieme reden waar gehoor aan te gegeven moet worden. Dat men deze herdenking goed kan combineren met een bezoekje aan de veemarkt, die er dus inmiddels al zo’n 18 jaar bestond, is dan een prettige toevalligheid, nietwaar?

Zo kan het gegaan zijn. Nu is een synode, en zeker toen, een gezaghebbend kerkelijke vergadering en daar tegenin gaan door vast te houden aan de derde pinksterdag, moet toch enige correspondentie opgeleverd hebben. Helaas heb ik geen bronnen gevonden die iets zouden kunnen zeggen over de reactie van het stadsbestuur of de Zaanse kerken.

De Zaanstreek heeft ongeveer 350 jaar immaterieel erfgoed behouden. Beslist jammer om vast te moeten stellen dat het zijn langste tijd heeft gehad.

©peter gortworst

foto’s: http://www.pixabay.com / http://www.rodi.nl